კლასი: მე-9 მოსწავლე: ნინო ებრალიძე
პედაგოგი: ასმათ ჭარელიძე
არსენ იყალთოელი XII საუკუნე
დავით აღმაშენებლის ეპიტაფია ,,ვის ნაჭარმაგევს მეფენი შვიდნივე პურად დამესხნეს თურქნი, სპარსნი და არაბნი საზღვართა გარე გამესხნეს, თევზნი ამერთა წყალთაგან იმერთა წყალთა შთამესხნეს, აწე ამათსა მოქმედსა ხელნი გულზედან დამესხნეს.”
ჩვენს მშობლიურ ენას ბურჯად და მესაჭედ ედგნენ ადამიანები,რომლებიც, სამშობლოს სიყვარულით გულაღტკინებულნი, იღვწოდნენ, ქმნიდდნენ, აჩუქურთმებდნენ თავიანთ ნააზრევსა და განცდილს, და შთამომავლობას უტოვებდნენ, როგორც უტყუარ მასალას, ჩვენი სახელოვანი წარსულის მოსაგონებლად.......რათა ვიცოდეთ, ,,რანი ვართ” და ,,რანი ვყოფილვართ”...სად გვიხნავს, სად გვითესია, რა მოსავალი მიგვიღია........ ძნელია, გამოარჩიო ღირსეულ მამულიშვილთაგან ერთ-ერთი და მასზე ისაუბრო, მაგრამ ამჯერად მე ყურადღებას არსენ იყალთოელზე შევაჩერებ.სხვებძე სხვები იტყვიან.ახალს ვერაფერს მოგახსენებთ,მაგრამ მინდა ჩემმა თანატოლებმა დაინახონ მისი სულიერი პორტრეტი,გაითავისონ და , მინდა დავრწმუნდეთ, რომ ,,რაც ერთხელ ცხოვლად სულს დააჩნდების, საშვილიშვილოდ გარდაეცემის”. არსენ იყალთოელი გახლდათ დავით აღმაშენებლის თანამებრძოლი, სასულიერო მოღვაწე, ფილოსოფოსი, მწერალი, ჰიმნოგრაფი, იდეოლოგი, მეცნიერი (ანატომიისა და ფიზიკის მცოდნე და სხვა). მას დიდი დამსახურება მოუძღვის ქართული ეკლესიის, სახელმწიფოსა და ეროვნული იდეოლოგიის წინაშე. არსენ იყალთოელმა განათლება მიიღო კონსტანტინოპოლის მანგანის აკადემიაში. შემდეგ შავ მთაზე მოღვაწეობდა. მთარგმნელობითი მოღვაწეობა ეფრემ მცირის ხელმძღვანელობით დაიწყო. ეფრემის გარდაცვალების მერე დაბრუნდა მანგანის აკადემიაში. შემდეგ დავით აღმაშენებლის მოწვევით გელათის აკადემიაში მოღვაწეობდა. მერე კახეთში იყალთოს აკადემია დაარსა. დავით აღმაშენებლის სიკვდილის მერე, 1125 წლიდან დამკვიდრებულა შიო მღვიმის მონასტერში, თუმცა, როგორც ჩანს, დიდხანს აღარ უცოცხლია. მას ახასიათებენ როგორც: „თარგმანსა და მეცნიერთა ბერძენთა და ქართველთა ენისასა და განმანათლებელს ყოველთა ეკლესიათა“. იგი უფრო დოგმატურ, პოლემიკურ და კანონიკურ ლიტერატურას თარგმნიდა. თარგმნისას მაქსიმალურად ცდილობდა ბერძნულ დედანს მიჰყოლოდა. როგორც ამბობენ, ამის გამო ოდნავი ძალდატანებაც გამოსდის ქართულ ენაზე. თვითონ წერდა: „თუ სიბნელე რაჲმე სადმე ანუ სიდუხჭირე შესდგამს, იგი ბერძნულისა შედარებულობისაგან არს და არა ქართულთა სიტყვათა დაშვენებასა ვერმეცნიერობისაგან“. არსენ იყალთოელმა თარგმნა „დოგმატიკონი“, რომელშიც 9 ცნობილი ავტორისა და 11 ანონიმის თხზულებაა. მათ შორის: ანასტასი სინელის „წინამძღვარი“, ლეონ პაპის „ეპისტოლე“, თეოდორე აბაკურას „საკითხავნი საღმრთოჲსა და გარეშისა ფილოსოფოსობისა სიტყუათაჲ“, იოანე დამასკელის „დიალექტიკა“ და „გარდამოცემა“ (ჯერ ეფრემ მცირესთან ერთად, მერე ცალკე), „სიტყვისგება ჰურიათა მიმართ“, „თავნი სომეხთა წვარსენ იყალთოელმა თარგმნა „დოგმატიკონი“, რომელშიც 9 ალებისანი ოცდაათნი“. გარდა ამისა, გიორგი ამარტოლის „ხრონოგრაფი“, ფოტი პატრიარქისეული რედაქციის 14-ტიტლოვანი „ნომიკანონი“, რომელსაც მისი თარგმანით „დიდი სჯულის კანონი“ ეწოდება. ჯერ კიდევ შავ მთაზე მოღვაწეობისას ეფრემ მცირეს ხელმძღვანელობით თარგმნიდა ჰაგიოგრაფიული და ჰომილეტიკურ თხზულებებს და სხვა. იყალთოს აკადემია IX საუკუნეში დაარსებულა, თუმცა არაბთა ხანგრძლივი ბატონობის შედეგად არსებობა შეუწყვეტია. XII საუკუნეში კი იყალთოში დავით აღმაშენებლის სახელმწიფო კარის მრჩეველი, სასულიერო მოღვაწე, ფილოსოფოსი, მწერალი, ჰიმნოგრაფი არსენ იყალთოელი ჩავიდა და აკადემიის აღდგენა დაიწყო. წარმოშობით იყალთოელი, გვარად მაყაშვილი იყო, წყაროებში ვაჩეს ძედ იხსენიება. მისი თაოსნობით, 1114-20 წლებში იყალთოს აკადემიას ფუნქცია დაუბრუნდა. არსენ იყალთოელი აკადემიის პირველი რექტორი იყო. მან თარგმნა და ერთ კრებულში `დოგმატიკონი~ (ყველაზე სრული ნუსხაა შ-1463, XII-XIII სს.) გააერთიანა ბიზანტიის მწერალთა ფილოსოფიურ-თეოლოგიური თხზულებები: ანასტას სინელის `წინამძღვარი~; იოანე დამასკელის `წყარო ცოდნისა~, მისივე რამდენიმე პოლემიკური ნაშრომი; თეოდორე აბუკარის პოლემიკური ეპისტოლენი; მიქაელ ფსელოსის `პირმშოსათვის~; კირილე ალექსანდრიელის, ნიკიტა სტითატის, ლეონ პაპის დოგმატურ-პოლემიკური თხზულებანი; არსენ იყალთოელმა თარგმნა აგრეთვე `დიდი სჯულისკანონი~, გიორგი ამარტოლის `ხრონოღრაფი~ და სხვ. არსენ იყალთოელი თარგმანებს ურთავდა ფილოლოგიური და ფილოსოფიური თვალსაზრისით საინტერესო სქოლიოებს. აღსანიშნავია, რომ მას მოიხსენიებენ ანატომიის მცოდნედ _ `ანატომიკოსად~ (ანტონ I, იოანე ბაგრატიონი). მასვე ეკუთვნის სასულიერო შინაარსის იამბიკოები, დავით აღმაშენებლის ეპიტაფია `ვინ ნაჭარმაგევს მეფენი~. არსენ იყალთოელს შეუდგენია ფიზიკის სახელმძღვანელო, რომლითაც ასწავლიდა გელათისა და იყალთოს აკადემიებში. ამ სახელმძღვანელოს იხსენიებს ანტონ I. არსენ იყალთოელი შუა საუკუნეების ქართული ფილოსოფიურ-თეოლოგიური აზრის მნიშვნელოვანი წარმომადგენელია. მონაწილეობდა დავით აღმაშენებლის მიერ მოწვეულ კრებაში, რომელიც მიზნად ისახავდა რელიგიურ-დოგმატიკური საკითხების გადაწყვეტას. არსენ იყალთოელის პოზიცია ერეტიკოსების მიმართ შეურიგებელი და მკაცრი იყო. მისი თეორიული მეთოდი _ დოგმატიკური. ფილოსოფიაში სქოლასტიკის, არისტოტელიზმის მიმდევარია. მისი მემკვიდრეობა ჯერ კიდევ არ არის მეცნიერულად გამოცემული. ზოგი მკვლევარი (თ. ჟორდანია, ზ. ჭიჭინაძე, ა. ხანანაშვილი, ი. ლოლაშვილი) არსენ იყალთოელს არსენ ბერთან აიგივებს. არის ვარაუდი, რომ რუის-ურბნისის კრების განჩინების დამწერი და მასზე დართული დავით აღმაშენებლის ხოტბის ავტორი, დავით აღმაშენებლის ორი ანდერძის ჩამწერი, ანდრია კრიტელის „დიდი კანონის“ მთარგმნელი, „წმინდა ნინოს ცხოვრების“ მეტაფრასტული რედაქციის ავტორი -არსენ ბერი (არსენ ვაჩესძე) და არსენ იყალთოელი ერთი და იგივე პიროვნება უნდა იყოს. არსენ ბერისეული დავით აღმაშენებლის ხოტბა - „მეფესა დავითს“ და არსენ იყალთოელისეული დავით აღმაშენებლის ეპიტაფია („ვის ნაჭარმაგევს მეფენი“) იმდენად მაღალმხატვრული პოეტური ნაწარმოებებია, რომ არ არის გამორიცხული, ერთი გენიოსის დაწერილი იყოს. გარდა ამისა, არსებობს სხვა არგუმენტებიც. თუმცა, არც ისაა გამორიცხული, რომ ჩვენ ორი სხვადასხვა გენიოსი გვყავდა (ორი კი არა, მეტიც). პირადად მე, ორი არსენის, არსენ ბერისა და არსენ იყალთოელის, იგივეობა დამაჯერებლად მიმაჩნია. შესაძლოა არსენ იყალთოელი იმ ყრმათა შორის იყო, გიორგი მთაწმინდელმა რომ წაიყვანა კონსტანტონოპოლში აღსაზრდელად. დღეს გავიხსენოთ დავით აღმაშენებლის ეპიტაფია, კიდევ ერთხელ ვიგრძნოთ სიამაყე ჩვენი დიდი იმპერატორის საქმეებით, დავტკბეთ მისი მეგობრისა და თანამებრძოლის, დიდი საქართველოს ერთ-ერთი შემოქმედის, არსენ იყალთოელის პოეტური და იდეოლოგიური ტალანტებით. მეცნიერებაში გამოთქმულია აზრი, რომ არსენ ბერი, შემდგენელი რუის-ურბნისის ,,ძეგლისდებისა” და არსენ იყალთოელი ერთი და იგივე პიროვნებაა, რასაც ჩვენც ვიზიარებთ.რუის-ურბნისის საეკლესიო კრების წინასიტყვაობა საოცრად მაღალმხატვრული და პოეტურია, როგორც ,,დავით აღმაშენებლის ეპიტაფია”, შესაძლოა, ეს ორივე ნაწარმოები ერთი უნიჭიერესი პიროვნების შექმნილი იყოს. არსენ ბერის მაღალმხატვრული ქმნილება "დავით აღმაშენებლის ეპიტაფია”, გამოხატავს დიდი საქართველოს შექმნის იდეოლოგიას. დღეისათვის "დავით აღმაშენებლის ეპიტაფიის” ორი რედაქციაა ცნობილი. უფრო სწორად, ეპიტაფიის პირველი სტრიქონის ორი ვარიანტი იბეჭდება ხოლმე სხვადასხვა გამოცემებში. პირველი ვარიანტი ამგვარია: ,,ვის ნაჭარმაგევს მეფენი თორმეტნი პურად დამეხსნეს, თურქნი, სპარსნი და არაბნი საზღვარსა გარე გამეხსნეს, თევზნი ამერთა წყალთაგან იმერთა წყალთა შთამეხსნეს, – აწღა ამათსა მოქმედსა გულზედან ხელნი დამეხსნეს.” ასეთი რედაქციით აქვს გამოქვეყნებული დავით მეფის ეპიტაფია პავლე ინგოროყვას, (მანამდე სხვებსაც). როგორც ჩანს, მას უნახავს ეპიტაფია დავით აღმაშენებლის საფლავის ქვაზედ გელათში, როცა ის ჯერ კიდევ იკითხებოდა. სხვები პირველ სტრიქონს სხვაგვარად გვაწვდიან: "ვის ნაჭარმაგევს მეფენი შვიდივე პურად დამესხნეს”. და სხვა. ჩვენ გვინდა გავარკვიოთ, პირველი სტრიქონის რომელი რედაქცია იქნებოდა უფრო სწორი დავით აღმაშენებლის პერიოდისთვის, ისტორიზმიდან გამომდინარე. რიცხვი შვიდი ქართულ წარმოდგენაში მნიშვნელოვან როლს ასრულებს. სიტყვა მშვიდობა ნაწარმოები უნდა იყოს შვიდ-ობიდან ანუ ჰარმონიიდან და სხვა. ძველ ქართულ წყაროებში საქართველო სიმბოლურად შვიდი სამეფოს ერთობას წარმოადგენს. "ვეფხისტყაოსანშიც” საქართველოს ალეგორია ინდოეთი შვიდი სამეფოსაგან შედგება. თავისთავად ცხადია, რომ ეპიტაფიაში თუ გამოვაქვეყნებთ "შვიდნივეს", არავითარი შეცდომა არ იქნება და მიმანიშნებელი იქნება იმისა, რომ დავით აღმაშნებელი იყო სუზერენი, მფლობელი, "მასპინძელი" შვიდი მეფისა. ეს ნიშნავს, რომ იგი იყო დიდი ხელმწიფე, მეფეთა მეფე, შვიდი მეფის მეფე – იმპერატორი. ისევ, როგორც ეპიტაფიის მეორე და მესამე სტრიქონები სიტყვაკაზმულად, მაღალმხტვრულად, გენიალურად მოკლედ და ლაკონურად გამოხატავენ დავით აღმაშენებლის ღვაწლს, პირველი სტრიქონიც მის სტატუსს წარმოგვიდგენს. მეორე სტრიქონი: "თურქნი, სპარსნი და არაბნი საზღვართა გარე გამეხსნეს”, გადმოგვცემენ ისტორიას ქვეყანისა, სადაც გაბატონებულნი იყვნენ უცხოთესლნი და ისინი "გასხა", გარეკა წმინდა მეფემ, გაათავისუფლა სამი დამპყრობლისაგან (სპარსი, თურქი, არაბი) საქართველო. მესამე სტრიქონიც არა მხოლოდ პოეტურია, იგი ისტორიულია და იდეოლოგიურია. "თევზნი ამერთა წყალთაგან იმერთა წყალთა შთამეხსნეს”. მართლაც დავით აღმაშენებელმა მკვიდრად გააერთიანა ამერი და იმერი. ამ სტრიქონში ქართული თემების ერთ ერად უფრო შედუღაბებაა გადმოცემული. მეოთხე სტრიქონი განსაკუთრებულად მაღალმხატრულია, პოეტურია, ემოციურია, ფილოსოფიურია, უზადოა. ბრწყინვალედ და უბრალოდ არის მოძებნილი და გადმოცემული ყოველივესი, თუნდაც დიადის დასასრული – სიკვდილი, ამაოება. ასევე მასში არის ჩაქსოვილი მთელი ერის გოდება წმიდა მეფის დაკარგვის გამო. ამასთან, ქრისტიანული რწმენა, ადამიანის განსვენება, გარდაცვალება. ახლა მოვუბრუნდეთ პირველ სტრიქონს. ვარიანტი, რომელიც სულ თავიდან შემოგთავაზეთ, გადმოგვცემს, რომ დავით მეფემ თორმეტი მეფე დასვა ნაჭარმაგევს "პურად”. ანუ იგი იყო თორმეტი მეფის მეფე, სუზერენი, იმპერატორი. ვფიქრობ, ეს ვარიანტი უფრო სწორი უნდა იყოს, იმიტომ, რომ ეს ვარიანტი გადმოცემული აქვს "ხელმწიფის კარის გარიგების” უცნობ ავტორს. ეს ნაწარმოები უნდა შექმნილიყო მეთოთხმეტე საუკუნეში გიორგი ბრწყინვალის დროს. "ხელმწიფის კარის გარიგების” თავში "ხელქვეშეთ მეფე-მთავართა დაჯდომის წესი” ვკითხულობთ: "და ზოგთა ვიეთმე ასრე უწერია, ვითა ტრაპიზონელი და შარვანშა, შანშე და სომეხთა მეფე რა მოვიდნენ, საჯდომი ერთი არ არის ოთხთავე. მამა არსენ იყალთოელი, ეგეთი კაცი მტყუანი როგორ ეგების? ამას შაირსა არა იგი იტყვის: "ვინ ნაჭარმაგევს მეფენი თორმეტნი პურად ჩაესხნეს”. მაშინ ორნი ოსთა მეფენი და კახთა მეფე, და ალვანთა მეფე, წანართა მეფე, სამნი ტაოელნი მეფენი და სომეხთა მეფე და ტრაპიზონელნი და შარვან შაჰენნი, – ესენი ჩაესხნეს ნაჭარმაგევს და თორმეტნი დასხდეს”... (ქართული მწერლობა, V, “გარიგება ხელმწიფის კარისა”, გვ. 81, თბილისი 1988). "ხელმწიფის კარის გარიგებით" მტკიცდება, რომ სწორია ვარიანტი “თორმეტნი”. ეს მთელ კავკასიას აღნიშნავს, ალეგორიულად მთელ დედამიწას. ასევე თორმეტი მოციქულის, საიდუმლო სერობის, დროის თორმეტი მონაკვეთის და ა. შ. სიმბოლიკას წარმოგვიდგენს. თუმცა, ეს ფრაზა სიმბოლური არ არის, ის ისტორიულ რეალობასაც გამოხატავს. ეს ფრაზა ამტკიცებს, რომ სხვა ქართულ და არაქართულ სამეფოთა გარდა დავით აღმაშენებელს ემორჩილებოდა ძველი ქართული ქვეყანა, "სამეფო”, ქალდია-ტრაპიზონის სამთავრო. ეს ადმინისტრაციული ერთეული ბიზანტიის მფლობელობაში იყო მანამდე. 1071 წლის მერე თურქებმა დაიპყრეს. თურქებიდან ქალდიამ თავი საკუთარი ძალებით გაითავისუფლა, კონსტანტინოპოლის დახმარების გარეშე. შემდეგ ბიზანტიის იმპერიასა და ტრაპიზონის სამთავროს მმართველ გავრათა საგვარეულოს შორის სიტუაცია დაიძაბა (პავლე ინგოროყვა, ჭანეთ-ლაზეთის ისტორიის საკითხთა გამო, გვ. 21-22, თბილისი 2003). მიუხედავად იმისა, რომ ბიზანტიის იმპერატორმა ალექსი კომნენმა ყველა სეპარატისტულად განწყობილი მხარე მკაცრი მეთოდებით დაიმორჩილა, ქალდიას საფრთხე ძველი დამპყრობლისაგან არ შეხებია, ჩვენი აზრით, დავით აღმაშენებლის დამსახურებით და გაბრების საგვარეულოს მეცადინოებით. იმ დროიდან იწყება (აღდგა) დიდი საქართველოს გავლენის გავრცელება ტრაპიზონ-ქალდიაში ანუ შუა და დასავლეთ ლაზეთის მხარეში. იმ დროს, როცა დავით აღმაშენებელი გახდა თორმეტი მეფის სუზერენი, ამ თორმეტი სამეფოდან შვიდი გაუქმებული იყო და საქართველოს უნიტარული სახელწიფოს შემადგენლობაში შედიოდა. შვიდივე "სამეფო" ეთნიკურად ქართული იყო. მათ გამგებლებს, რომელთაც ნიშნავდა საქართველოს იმპერატორი, `მეფისა ადგილსა მჯდომები” ეწოდებოდა. ეს სამეფოები იყო: 1. კახთა (ეს სამეფო დავით აღმაშენებელმა 1104 წელს შემოუერთა საქართველოს, "ხელმწიფის კარის გარიგებაში" ეს სამეფო დასახელებულია მესამედ); 2. ალვანთა (1120 წელს შემოერთებული ყაბალა, ალვანთა ქვეყანა, "ხელმწიფის კარის გრიგებაში” მეოთხედ დასახელებული); 3. წანართა (“წანარეთის სამეფო”, "ხელმწიფის კარის გარიგებაში” მეხუთედ დასახელებული); 4-5-6. სამი ტაოს სამეფო (ტაო-კლარჯეთის ძველი სატახტოები); 7. "სომხითის” – ლორე-ტაშირის სამეფო (ძველი ქართული მიწა-წყალი, დასახლებული უმეტესწილ ქართველებით, სადაც სომეხ კვირიკიანებს დაარსებული ჰქონდათ ე.წ. სომეხთა სამეფო – ცენტრით სამშვილდე. ეს სამეფო თურქებმა დაიპყრეს ჯერ, ხოლო შემდეგ დავით აღმაშენებელმა გაათავისუფლა და დაუბრუნა საქართვლოს). ამ შვიდ ქართულ სამეფოთა გარდა დავით აღმაშენებლის მფლობელობაში როგორც ავტონომიური სამთავრო შედიოდა ქალდია – ტრაპიზონის ქართული ქვეყანა, რომელსაც იმ დროს მართავდა გრიგოლ გაბრა. ამას გარდა, დავით აღმაშენებელი იყო მფლობელი არაქართული წარმოშობის სამეფოების, ისინი "ხელმწიფის კარის გარიგებაში” მითითებულია: 1-2. ორი ოვსთა სამეფო (ოსური სამეფოები ჩრდილო კავკასიაში); 11-12. შარვანის საშაჰოები (1123 წელს შემოერთებული შირვანის და დრუბანდის ავტონომიური სამეფოები). დავით აღმაშენებლის ეპიტაფიით სიმბოლურად ირკვევა, რომ საქართველო არის ღვთის რჩეული ხალხი, თორმეტი სამეფოსგან შემდგარი სახელმწიფო. დიდი საქართველო შექმნა დავით აღმაშენებელმა თავის თანამებრძოლებთან ერთად, რომელთა შორის ერთ-ერთი მნიშვლენოვანი ადგილი ეკავა, დავით აღმაშენებლის სიტყვებით რომ ვთქვათ, "სასოს და განმანათლებელს დავითისა, ბერსა არსენის".
No comments:
Post a Comment